Korxonalar va tashkilotlar moliyaviy barqarorligini ta’minlashda aylanma mablag‘lar (working capital) muhim rol o‘ynaydi. Aylanma mablag‘lar yordamida kompaniya kunlik operatsiyalarini moliyalashtirishi, qisqa muddatli majburiyatlarini bajarishi va o‘z faoliyatini samarali davom ettirishi mumkin.
Ushbu maqolada aylanma mablag‘lar tushunchasi, turlari, ahamiyati va uni samarali boshqarish usullari haqida to‘liq ma’lumot beramiz.
Aylanma mablag‘lar o’zi nima?
Aylanma mablag‘lar (Working Capital) – bu korxonaning qisqa muddatli moliyaviy majburiyatlarini (kreditlar, to‘lovlar) va kunlik operatsion xarajatlarini qoplash uchun mavjud bo‘lgan mablag‘lar hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, bu korxonaning joriy aktivlari (pullar, tovar-moddiy zaxiralar, debitorlik qarzlari) va joriy majburiyatlari (kreditorlik qarzlari, qisqa muddatli kreditlar) o‘rtasidagi farqdir.
Aylanma Mablag‘larni Hisoblash Formulasi
Aylanma Mablag‘lar=Joriy Aktivlar−Joriy MajburiyatlarAylanma Mablag‘lar=Joriy Aktivlar−Joriy Majburiyatlar
Misol: Agar korxonaning joriy aktivlari 500 million so‘m, joriy majburiyatlari esa 300 million so‘m bo‘lsa, aylanma mablag‘lar:500−300=200 million so‘m500−300=200 million so‘m
Agar aylanma mablag‘lar musbat bo‘lsa, korxonada likvidlik yetarli, agar manfiy bo‘lsa, moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
Aylanma mablag‘larning turlari
Aylanma mablag‘lar tarkibiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi.
Gross (Yalpi) Aylanma Mablag‘lar faqat joriy aktivlarni o‘z ichiga oladi, ya’ni pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar, debitorlik qarzlari va tovar-moddiy zaxiralar kabi korxonaning likvid resurslarini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich faqat aktivlarning umumiy hajmini ko‘rsatadi, majburiyatlarni hisobga olmaydi.
Net (Sof) Aylanma Mablag‘lar esa joriy aktivlar va joriy majburiyatlar farqi sifatida hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich korxonaning qisqa muddatli moliyaviy mustaqillik darajasini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar sof aylanma mablag‘ musbat bo‘lsa, korxonada moliyaviy barqarorlik mavjud, manfiy bo‘lsa, qisqa muddatli qarzlar aktivlardan oshib ketganligini anglatadi.
Shuningdek, aylanma mablag‘lar doimiy va o‘zgaruvchan turlarga ham bo‘linadi. Doimiy aylanma mablag‘lar korxonaning asosiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan minimal mablag‘larni ifodalaydi. O‘zgaruvchan aylanma mablag‘lar esa mavsumiy talab, ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi yoki bozor sharoitlariga bog‘liq holda o‘zgarib turadi.
Aylanma mablag‘larning ahamiyati
Aylanma mablag‘larni samarali boshqarish korxona uchun bir qator muhim afzalliklarga ega.
Korxonaning moliyaviy barqarorligi aylanma mablag‘lar miqdori va uning samarali taqsimlanishiga bog‘liq. Agar kompaniyada etarli aylanma mablag‘ mavjud bo‘lsa, u qisqa muddatli to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishi va kredit majburiyatlarini bajara oladi.
Operatsion samaradorlik ham aylanma mablag‘larning to‘g‘ri boshqarilishiga bog‘liq. Tovar-moddiy zaxiralarni optimal darajada saqlash orqali korxona ortiqcha xarajatlardan qochishi va ishlab chiqarish jarayonlarini uzluksiz davom ettirishi mumkin.
Banklar va investorlar korxonaning kredit qobiliyatini baholashda aylanma mablag‘lar holatini asosiy ko‘rsatkichlardan biri sifatida qaraydilar. Agar korxonada sof aylanma mablag‘ yetarli bo‘lsa, u qo‘shimcha moliyalashtirish manbalariga ega bo‘lishi osonroq bo‘ladi.
Aylanma mablag‘larni optimallashtirish orqali korxona foydasini oshirishi mumkin. Ortiqcha zaxiralarni kamaytirish, debitorlik qarzlarini vaqtida undirish va xarajatlarni nazorat qilish natijasida sof daromad ko‘payishi mumkin.
Aylanma mablag‘larni boshqarish usullari
Aylanma mablag‘larni samarali boshqarish uchun turli usullar mavjud.
Debitorlik qarzlarini boshqarish jarayonida korxona mijozlar bilan shartnoma shartlarini aniq belgilashi va qarzni o‘z vaqtida undirish uchun tizim yaratishi kerak. Buning uchun chegirmalar tizimi, qat’iy kredit muddatlari va mijozlarni oldindan tekshirish kabi choralar samarali bo‘ladi.
Tovar-moddiy zaxiralarni optimallashtirish esa zaxiralarni ortiqcha to‘plamasdan, lekin ishlab chiqarish uchun etarli darajada saqlashni nazarda tutadi. «Just-in-Time» (faqat kerakli paytda) tizimi orqali saqlash xarajatlarini kamaytirish va resurslardan samarali foydalanish mumkin.
Kreditorlik qarzlarini samarali boshqarish yetkazib beruvchilar bilan kelishilgan shartlarda hamkorlik qilishni talab qiladi. To‘lov muddatlarini uzoqroq qilish bo‘yicha muzokaralar olib borish orqali korxona o‘z pul oqimini yaxshiroq boshqarishi mumkin.
Pul oqimini nazorat qilish esa kirim va chiqimlarni aniq rejalashtirish, shuningdek, favqulodda vaziyatlar uchun zaxira fond yaratishni o‘z ichiga oladi. Bu korxonani moliyaviy inqirozlardan himoya qilishga yordam beradi.
Aylanma mablag‘lar bilan bog‘liq muammolar va yechimlar
Aylanma mablag‘lar bilan bog‘liq bir qator muammolar yuzaga kelishi mumkin.
Pul tanqisligi operatsion xarajatlarni qoplashda qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Bu holat, odatda, mablag‘larning noto‘g‘ri taqsimlanishi yoki rejalashtirishdagi kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
Zaxiralarning ortiqcha yoki yetishmasligi ham jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Ortiqcha zaxiralar saqlash xarajatlarini oshiradi, yetishmovchilik esa ishlab chiqarishni to‘xtatib qo‘yishi mumkin.
Qarzlar va to‘lovlarning noto‘g‘ri boshqarilishi esa korxonaning kredit reytingiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar korxona qisqa muddatli majburiyatlarini bajara olmasa, uning ishonchliligi pasayishi mumkin.
Bu muammolarni bartaraf etish uchun moliyaviy prognozlash, kredit siyosatini qat’iyroq qilish va tashkilot ichida moliyaviy intizomni mustahkamlash kabi choralar ko‘rish kerak. Shuningdek, tedarikchilar bilan kelishuvlar tuzib, to‘lov muddatlarini optimallashtirish ham samarali yechim bo‘lishi mumkin.
Xulosa
Aylanma mablag‘lar – bu korxonaning kunlik faoliyati uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resursdir. Uni to‘g‘ri boshqarish orqali kompaniya moliyaviy barqarorligini oshirishi, likvidligini ta’minlashi va foydasini maksimal darajada oshirishi mumkin.
Agar korxona aylanma mablag‘larini samarali boshqarmasa, moliyaviy inqirozga uchrab qolishi mumkin. Shuning uchun har bir tadbirkor va moliya menejeri aylanma mablag‘lar holatini doimiy nazorat qilishi va optimallashtirish choralarini ko‘rish lozim.