Qasida – bu sharq adabiyotida keng tarqalgan, she’riy janrlaridan biri bo‘lib, asosan madh, maktab, muhabbat, diniy va falsafiy mavzularni ifodalaydi.
Bu janr o‘zining uzunligi, badiiy uslubi va mazmuni bilan ajralib turadi. Qasida arabcha “qasada” so‘zidan olingan bo‘lib, “niyat qilmoq”, “maqsad qo‘ymoq” degan ma’noni anglatadi.
Qasidalar odatda baytlar (misralar) shaklida yoziladi va ularning tarkibida mavzu bir butunlikda rivojlantiriladi. Qasidaning klassik shakli arab, fors va turkiy adabiyotlarda keng qo‘llanilgan.
O‘zbek adabiyotida ham qasidalar alisher Navoiy, Fuzuliy, Mashrab kabi buyuk shoirlar ijodida muhim o‘rin tutgan.
Qasidaning tuzilishi va xususiyatlari
Qasida odatda uch qismdan iborat bo‘ladi: kirish (tashbib), asosiy qism (madhiya yoki mavzu) va xotima (duo yoki xulosalar). Kirish qismida shoir o‘z his-tuyg‘ularini, tabiat tasvirlarini yoki boshqa mavzularni bayon qiladi.
Asosiy qismda esa asosiy goya – madh, tavsiya, muhabbat yoki falsafiy fikrlar ifodalanadi. Xotimada esa shoir o‘zining niyatini, duo yoki xulosalarini bayon qiladi.
Qasidalar she’riy jihatdan ham murakkab bo‘lib, ular muayyan vazn va qofiyaga ega. Masalan, arab qasidalarida “tavil”, “basit” kabi vaznlar, fors va o‘zbek adabiyotida esa “aruz” vazni qo‘llaniladi.
Qofiyalari bir xil bo‘lib, butun she’r davomida takrorlanadi.
Qasida turlari
Qasidalar mavzusi va maqsadiga qarab turli turlarga bo‘linadi.
- Madhiy qasidalarda podshohlar, sultonlar yoki buyuk shaxslar maqtaladi.
- Falsafiy qasidalarda inson hayoti, mavjudot va axloqiy masalalar muhokama qilinadi.
- Muhabbat qasidalarida esa sevgi, hasrat va orzu-umidlar she’rlashtiriladi.
O‘zbek adabiyotida qasida
O‘zbek adabiyotida qasida janri asosan klassik davrda rivoj topgan. Alisher Navoiyning “Xamsa” asaridagi qasidalar, Fuzuliyning “Layli va Majnun”dagi she’rlari bu janrning ajoyib namunalaridandir.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida ham qasidalar yoziladi, lekin ular an’anaviy shakldan farqli ravishda yangicha uslub va mavzularni qamrab oladi.
Xulosa
Qasida – bu sharq adabiyotining noyob janri bo‘lib, u she’riyatning chuqur ma’nolarini, badiiy jozibasini va madaniy boyligini aks ettiradi. Uning tuzilishi, mavzulari va tarixiy rivoji uni adabiyotshunoslikda alohida o‘rinni egallashiga sabab bo‘lgan.
O‘zbek adabiyotida qasidalar orqali milliy ruh, tarix va insoniy qadriyatlar saqlanib qolgan va bu an’ana hozirgi kungacha davom etmoqda.