Avtorizatsiya – bu zamonaviy raqamli dunyoda eng ko‘p ishlatiladigan, lekin kamchilik bilan tushuniladigan tushunchalardan biridir. Har kuni foydalanadigan ilovalar, veb-saytlar va tizimlarga kirishda biz avtorizatsiyadan o‘tamiz.
Lekin aynan avtorizatsiya nima? U autentifikatsiyadan qanday farq qiladi? Avtorizatsiya turlari qanday va ular qanday ishlaydi?
Avtorizatsiya o’zi nima?
Avtorizatsiya (authorization) – bu foydalanuvchiga ma’lum resurslarga kirish, amallarni bajarish yoki ma’lum funktsiyalardan foydalanish huquqini berish jarayoni. Boshqacha qilib aytganda, bu tizimga kim kirishi mumkinligini va u nima qila olishini belgilaydigan mexanizm.
Masalan, bank ilovasiga kirganingizda, siz faqat o‘z hisobingizni ko‘ra olasiz, boshqa mijozlarning ma’lumotlarini ko‘ra olmaysiz. Ana shu cheklov – avtorizatsiyaning amaliy namunasidir.
Avtorizatsiya va autentifikatsiya farqi
Ko‘p odamlar avtorizatsiya va autentifikatsiya tushunchalarini aralashtirib yuborishadi, ammo ular tubdan farq qiladi:
Autentifikatsiya (authentication) – bu foydalanuvchini aniqlash jarayoni. Bunda tizim «Siz kim siz?» degan savolga javob topadi. Login va parol, barmoq izi skanerlash yoki SMS-tasdiq kabi usullar autentifikatsiyaga misoldir.
Avtorizatsiya (authorization) esa «Siz nima qila olasiz?» degan savolga javob beradi. Autentifikatsiyadan o‘tgandan so‘ng, tizim foydalanuvchiga uning huquqlari doirasida amallar bajarishga ruxsat beradi.
Oddiy misol:
- Autentifikatsiya: Mehmonxona xavfsizligi sizning kimligingizni pasport orqali tekshiradi (login/parol)
- Avtorizatsiya: Xavfsizlik sizga faqat o‘z xonangizga kirish huquqini beradi, boshqa xonalarga emas
Avtorizatsiya turlari
Zamonaviy texnologiyalarda turli avtorizatsiya usullari qo‘llaniladi:
1. Role-Based Access Control (RBAC)
Eng keng tarqalgan usul bo‘lib, foydalanuvchilarga ularning rollari asosida huquqlar beriladi. Masalan:
- Administrator – barcha funktsiyalarga kirish
- Moderator – ma’lum cheklovlar bilan tahrirlash huquqi
- Oddiy foydalanuvchi – faqat o‘qish huquqi
2. Attribute-Based Access Control (ABAC)
Bu usulda foydalanuvchining atributlari (yoshi, joylashuvi, qurilma turi) asosida kirish huquqlari belgilanadi. Masalan, faqat 18 yoshdan katta foydalanuvchilar ma’lum kontentni ko‘ra olishi.
3. OAuth Protokoli
Ijtimoiy tarmoqlarda keng qo‘llaniladigan usul. Foydalanuvchi bir ilovadan ikkinchi ilova funktsiyalaridan cheklangan huquqlar asosida foydalana oladi. Masalan, veb-saytga Google akkauntingiz orqali kirish.
Avtorizatsiya nega muhim?
Avtorizatsiya tizimlari zamonaviy axborot xavfsizligining ajralmas qismidir. Ular:
- Maxfiy ma’lumotlarni himoya qiladi
- Huquqlarni aniq taqsimlashga yordam beradi
- Tizimlarning buzilish xavfini kamaytiradi
- Foydalanuvchilarga ularga kerakli resurslarni topishda yordam beradi
Avtorizatsiyani ta’minlash usullari
- Parollar va PIN-kodlar – eng oddiy, lekin eng kam xavfsiz usul
- Biometrik autentifikatsiya – barmoq izi, yuzni tanish
- Hardware tokenlar – fizik kalitlar yoki USB-tokenlar
- Multi-factor autentifikatsiya – bir nechta usulni qo‘llash (SMS + parol)
Xulosa
Avtorizatsiya – bu har bir foydalanuvchiga uning huquqlari doirasida ishlash imkoniyatini beruvchi muhim mexanizm.
U tizimlarning xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni himoya qilish va ish jarayonlarini tartibga solishda asosiy rol o‘ynaydi. Texnologiya rivojlanishi bilan avtorizatsiya usullari ham doimiy takomillashtirilib bormoqda.