Bilvosita – bu nutqda ish-harakatning bevosita emas, balki orqali yoki vositasida amalga oshirilishini ifodalovchi grammatik kategoriyadir.
Tilshunoslikda bu tushuncha fe’llarning bilvosita shakllari orqali namoyon bo’ladi. Bilvosita harakat doimo biron-bir vosita yoki vositachi orqali amalga oshiriladi.
O’zbek tilida bilvositalik ko’pincha «-ib», «-ilib» qo’shimchalari orqali ifodalanadi. Masalan, «yozib yuborish», «o’qib olish» kabi shakllarda fe’lning asosiy harakatidan tashqari, bu harakatning qandaydir vosita orqali amalga oshirilganligi anglashiladi.
Bu grammatik hodisa nutqda aniqroq va rang-barang ifodalarga erishish imkonini beradi.
Bilvosita fe’llarning qo’llanilishi
Bilvosita fe’llar kundalik nutqda keng qo’llaniladi. Ular harakatning to’liq bo’lmaganligini, orqali amalga oshirilganligini yoki biror vosita ishtirok etganligini bildiradi. Misol uchun, «U xat yozib qo’ydi» gapida «yozib» fe’li harakatning to’liq emasligini, balki boshlanganligini anglatadi.
Bilvosita shakllar harakatning tugallanmaganligini ham bildirishi mumkin. «Kitobni o’qib chiqdim» gapida «o’qib» fe’li harakatning bir qismini bajarilganligini ko’rsatadi. Bu shakllar nutqda harakatlarning nuanslarini aniqroq ifodalashga yordam beradi.
Bilvosita va tushunchalararo bog’liqlik
Bilvosita tushunchasi tilshunoslikda boshqa grammatik kategoriyalar bilan chambarchas bog’liq.
U tugallik/tugallanmaganlik, takrorlanish, momentallik kabi kategoriyalar bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Masalan, «yozib qo’ymoq» fe’lida harakatning tugallanmaganligi va bir vaqtliligi birga ifodalanadi.
Bilvosita shakllar ko’pincha fe’lning leksik ma’nosiga yanga nuanslar qo’shadi. «Yurib kelmoq» iborasida harakatning davomiyligi va bir vaqtda ikki harakatning bajarilishi aks etadi. Bu o’zbek tilining nozik grammatik tuzilishini ko’rsatadigan misollardan biridir.
Bilvosita fe’llarning semantik tahlili
Bilvosita fe’llarni semantik jihatdan tahlil qilganda, ularning asosiy vazifasi harakatning to’liq bo’lmaganligini yoki biror vosita orqali amalga oshirilganligini bildirish ekanligi ko’rinadi. «Ko’rib qolmoq» fe’lida harakatning to’satdanligi va bexos bajarilganligi mavjud.
Boshqa tomondan, «aytib bermoq» kabi iboralarda harakatning vositachilik orqali amalga oshirilishi aks etadi. Bu shakllar nutqda aniqroq va rang-barang ifodalarga erishish uchun qo’llaniladi. Har bir bilvosita shakl o’ziga xos semantik nuanslarni o’z ichiga oladi.
Bilvosita fe’llarning pragmatik ahamiyati
Nutq amaliyotida bilvosita fe’llar nutqchi niyatini aniqroq ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, «bilib olmoq» iborasi faqat «bilmoq» fe’lidan farqli o’laroq, ma’lumot olish jarayonining qiyinchilik bilan amalga oshirilganligini bildiradi.
Bilvosita shakllar nutqda diplomatik ifodalar yaratishda ham qo’llaniladi. «Aytib qo’ymoq» iborasi «aytmoq» fe’lidan farqli o’laroq, xabar yetkazishdagi ehtiyotkorlikni bildiradi. Bu nutq madaniyatining nozik jihatlaridan biridir.
Bilvosita fe’llarning etimologiyasi
Bilvosita fe’llarning kelib chiqishi o’zbek tilining tarixiy rivojlanishi bilan bog’liq. Ko’pgina bilvosita shakllar qadimgi turkiy tillardagi yasama fe’llardan o’sib chiqqan. «-ib», «-ilib» qo’shimchalari qadimgi turkiy tillarda ham mavjud bo’lgan grammatik shakllardir.
Tarixiy jihatdan bilvosita shakllar fe’lning asosiy ma’nosiga yanga nuanslar qo’shish zarurati natijasida shakllangan. Tilning rivojlanishi davomida bu shakllar tobora murakkablashib, yangi semantik funktsiyalarni o’zlashtirgan.
Bilvosita fe’llarning nutq madaniyatidagi o’rni
O’zbek nutq madaniyatida bilvosita fe’llardan nozik ma’nolarni ifodalashda keng foydalaniladi.
Ular nutqchi niyatini yumshoqroq ifodalashga, talab yoki buyruqlarni kamroq qattiq qilishga yordam beradi. Masalan, «aytib qo’ying» iborasi «ayting» ga qaraganda yumshoqroq talab hisoblanadi.
Bilvosita shakllar xalq og’zaki ijodida ham keng qo’llaniladi. Maqol va matallarda, ertak va latifalarda bu grammatik shakllarning samarali qo’llanilishi kuzatiladi. Bu o’zbek tilining badiiy ifodalilik imkoniyatlarini kengaytiradi.
Xulosa
Bilvosita fe’llar o’zbek tilining nozik grammatik kategoriyalaridan biridir. Ular nutqda harakatning to’liq bo’lmaganligini, orqali amalga oshirilganligini yoki biror vosita ishtirok etganligini bildiradi. Bu shakllarni to’g’ri qo’llash nutqning ifodaliligini oshiradi.
Bilvosita fe’llardan samarali foydalanish uchun ularning semantik nuanslarini yaxshi tushunish kerak. Nutq madaniyatini boyitish maqsadida turli bilvosita shakllarni o’rganish va ularni nutqda qo’llash tavsiya etiladi. Tilning bu nozik jihatlarini o’zlashtirish tilshunoslik bilimlarini boyitadi.