Diversifikatsiya – bu risklarni kamaytirish maqsadida aktivlar, investitsiyalar yoki faoliyat turlarini turli yo’nalishlarga tarqatish strategiyasidir.
Bu tushuncha lotincha «diversus» (turli-tuman) va «facere» (qilish) so’zlaridan olingan bo’lib, turli yo’nalishlarda faoliyat yuritishni anglatadi. Diversifikatsiya nafaqat korporativ boshqaruvda, balki shaxsiy moliyaviy rejalashtirishda ham qo’llaniladigan muhim strategiya hisoblanadi.
Diversifikatsiyaning asosiy maqsadi – bir yo’nalishdagi yo’qotishlar boshqa yo’nalishdagi daromadlar bilan qoplanishini ta’minlashdir. Bu strategiya ayniqsa noaniq iqtisodiy sharoitda va bozor o’zgaruvchanligi yuqori bo’lgan davrlarda ahamiyat kasb etadi.
Diversifikatsiya orqali investorlar va kompaniyalar o’zlarini iqtisodiy turg’unliklar va bozor risklaridan himoya qilishlari mumkin.
Diversifikatsiya turlari
Diversifikatsiyaning bir nechta asosiy turlari mavjud. Faoliyat diversifikatsiyasi – bu korxona yangi bozorlarga kirishi yoki yangi mahsulotlar ishlab chiqarish orqali amalga oshiriladi.
Aktivlarni diversifikatsiya qilish – investorning pulini turli aktivlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, ko’chmas mulk) o’rtasida taqsimlashdan iborat. Geografik diversifikatsiya esa faoliyatni turli mintaqalar va mamlakatlar bo’ylab tarqatishni nazarda tutadi.
Har bir diversifikatsiya turi o’ziga xos afzalliklar va kamchiliklarni o’z ichiga oladi. Masalan, faoliyat diversifikatsiyasi korxonaga qo’shimcha daromad manbalarini yaratish imkonini beradi, biroq boshqaruv murakkabligini oshirishi mumkin.
Aktivlarni diversifikatsiya qilish esa investor portfelining barqarorligini ta’minlaydi, lekin potentsial daromadlarni cheklashi ham mumkin.
Diversifikatsiyaning afzalliklari
Diversifikatsiyaning eng muhim afzalligi – bu risklarni sezilarli darajada kamaytirish imkoniyatidir. Agar investor faqat bir kompaniyaning aktsiyalariga sarmoya kiritgan bo’lsa, u holda ushbu kompaniyaning ishlashi yomonlashganida u butun investitsiyasini yo’qotishi mumkin.
Diversifikatsiya qilingan portfelda esa ba’zi investitsiyalardagi yo’qotishlar boshqalaridagi daromadlar bilan qoplanadi.
Ikkinchi muhim afzallik – bu barqaror daromad olish imkoniyati. Diversifikatsiya orqali investor yoki kompaniya turli iqtisodiy sharoitlarda ham daromad olish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Bundan tashqari, diversifikatsiya yangi bozorlar va imkoniyatlarni ochish, shuningdek innovatsion yechimlarni ishlab chiqish uchun ham imkoniyat yaratadi.
Diversifikatsiyaning kamchiliklari
Diversifikatsiya har doim ham mutlaqo ijobiy natija bermaydi. Birinchidan, diversifikatsiya qilish boshqaruv murakkabligini oshirishi mumkin.
Har bir yangi faoliyat yo’nalishi yoki bozor uchun qo’shimcha resurslar va mutaxassislar talab etiladi. Bu esa korxona boshqaruvini qiyinlashtirishi va umumiy samaradorlikni pasaytirishi mumkin.
Ikkinchidan, haddan tashqari diversifikatsiya asosiy faoliyatdan e’tiborni uzib qo’yishga olib kelishi mumkin. Ba’zi korxonalar juda ko’p turdagi faoliyat bilan shug’ullangan holda o’z asosiy kompetensiyalarini yo’qotadilar.
Bunday holatda korxona barcha yo’nalishlarda o’rtacha samaradorlik ko’rsatishi mumkin, lekin hech bir sohada yetakchilik qila olmaydi.
Diversifikatsiyani amalga oshirish strategiyalari
Muvaffaqiyatli diversifikatsiya strategiyasini ishlab chiqish bir necha muhim bosqichlarni o’z ichiga oladi.
Birinchidan, joriy bozor sharoitlari va korxonaning kuchli va zaif tomonlarini chuqur tahlil qilish kerak. Ikkinchidan, yangi yo’nalishlar tanlashda ularning asosiy biznes bilan sinergiyasini hisobga olish muhimdir.
Uchinchidan, diversifikatsiyani bosqichma-bosqich amalga oshirish tavsiya etiladi. Bir vaqtning o’zida bir nechta yangi yo’nalishlarga kirish o’rniga, avval eng istiqbolli bir yoki ikkita yo’nalishni tanlab, ularni sinab ko’rish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Bu korxonaga yangi faoliyat samaradorligini baholash va kerak bo’lganda strategiyani o’zgartirish imkonini beradi.
Diversifikatsiyaning muvaffaqiyatli misollari
Dunyoning ko’plab yirik kompaniyalari diversifikatsiya strategiyasini muvaffaqiyatli qo’llagan. Masalan, Samsung kompaniyasi elektronikadan tortib qurilishgacha bo’lgan turli sohalarda faoliyat yuritadi. Bu esa kompaniyaga bir sohadagi turg’unlik davrida boshqa sohalardan daromad olish imkonini beradi.
Yana bir muvaffaqiyatli misol – Virgin Group kompaniyasi bo’lib, u aviakompaniyalar, telekommunikatsiya, media va hatto kosmik turizm kabi bir-biridan juda farq qiluvchi sohalarda faoliyat yuritadi. Bu misollar diversifikatsiyaning qanchalik samarali bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi.
Xulosa va amaliy tavsiyalar
Diversifikatsiya – bu zamonaviy biznes dunyosida muvaffaqiyat qozonishning muhim strategiyalaridan biridir. Biroq, uni amalga oshirishda muvozanatli yondashuv talab etiladi. Haddan tashqari diversifikatsiya resurslarning tarqalib ketishiga olib kelishi mumkin.
Har bir korxona yoki investor uchun diversifikatsiya darajasini aniqlashda individual yondashuv muhimdir.
Kichik va o’rta biznes uchun yaqin sohalarda diversifikatsiya qilish, yirik korporatsiyalar uchun esa turli sohalarga kirish maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin. Eng muhimi – diversifikatsiya qarorlari puxta tahlillar va real bozor sharoitlariga asoslangan bo’lishi kerak.