Qofiya she’r san’atining eng muhim badiiy vositalaridan biri hisoblanadi. Arabcha «qafiya» so’zidan olingan bo’lib, «oxirgi tovush» degan ma’noni anglatadi.
Qofiya she’r misralarining oxiridagi tovushlarning mos kelishi orqali hosil bo’ladi va she’rga maxsus ritm, ohang va badiiy joziba bag’ishlaydi.
Qofiyaning asosiy vazifasi she’rni badiiy jihatdan mukammal qilish, uni esda qolarli va o’qishga yoqimli qilishdir. Qofiya yordamida she’r misralari bir-biri bilan bog’lanadi, she’r yaxlit kompozitsiyaga ega bo’ladi. Qofiyaning mohiyati so’z oxiridagi unli va undosh tovushlarning uyg’unligida namoyon bo’ladi.
Qofiyaning tarixiy rivoji
Qofiya an’anasining ildizlari qadimgi arab she’riyatiga borib taqaladi. VII-VIII asrlarda islom madaniyati taraqqiyoti bilan birga qofiya uslubi ham takomillashgan.
Keyinchalik bu an’ana fors-tojik, turkiy va boshqa sharq adabiyotlariga o’tgan. O’zbek klassik adabiyotida Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab kabi buyuk shoirlar qofiyani ajoyib mahorat bilan qo’llaganlar.
Qofiyaning asosiy turlari
Mutlaq (to’liq) qofiya
Eng mukammal qofiya turi bo’lib, unda so’zlarning oxirgi bo’g’inlari tovush jihatidan to’liq mos keladi. Masalan, «Gul – ko’ngil, bulbul – dil» misolida «ko’ngil» va «dil» so’zlari to’liq qofiya hosil qiladi. Bu turdagi qofiya she’rga maxsus musiqiylik bag’ishlaydi.
Yarim qofiya
So’zlarning faqat bir qismi – oxirgi undoshlari yoki unli tovushlari mos keladi. «Daraxt – barakat», «muhabbat – sabr» kabi juftliklar buning namunasidir. Yarim qofiya she’rga noziklik va xilma-xillik bag’ishlaydi.
Qo’sh qofiya
Ikki yoki undan ortiq so’zlarning birgalikda qofiya hosil qilishidir. «Dilbaring – tilimning», «ko’zlaring – so’zlarim» kabi juftliklar qo’sh qofiyaga misol bo’la oladi. Bu tur she’rga kenglik va rang-baranglik kiritadi.
Qofiyaning badiiy ahamiyati
Qofiyaning she’riyatdagi ahamiyati uni oddiy tovush mosligidan ko’ra ancha chuqurroq ma’nolarni o’z ichiga oladi. Qofiya she’rga ritmik tuzilish bag’ishlabgina qolmay, unga bir qator badiiy imkoniyatlarni ham ochib beradi.
Birinchidan, qofiya she’rning musiqiy qirralarini ochadi, uni ohangdor qiladi. Ikkinchidan, u o’quvchida ma’lum bir kayfiyat uyg’otish, his-tuyg’ularga ta’sir o’tkazish vositasi bo’ladi.
Qofiyaning badiiy samaradorligi shundaki, u she’rni tarkibiy jihatdan mustahkamlab, unga yaxlitlik bag’ishlaydi. Misralar o’rtasidagi tovush uyg’unligi she’rning kompozitsion yaxlitligini ta’minlaydi. Bu esa o’quvchi diqqatini jamlashga, asarning umumiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Qofiya yordamida shoir o’z g’oyasini yanada chuqurroq va ta’sirli ifodalay oladi, chunki u o’quvchining eshitish va idrok etish qobiliyatiga murojaat qiladi.
Mashhur o’zbek shoiri Erkin Vohidovning she’rlarida qofiyaning badiiy ahamiyati ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi. Uning «Sen» she’rining oxirgi misralaridagi qofiya ayni paytda she’rning falsafiy mazmunini ham mustahkamlaydi:
«Sen – mening baxtim,
Sen – mening taqdirim…»
Qofiyadan foydalanishning nozik jihatlari
Qofiyani qo’llashda bir qancha badiiy nozikliklarga e’tibor berish shoir uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Birinchi va eng muhim jihat – qofiyaning tabiyligi. Qofiya she’rning tabiiy oqimida paydo bo’lishi, majburan qo’llangan bo’lib ko’rinmasligi kerak. Buning uchun shoir so’z boyligini yaxshi bilishi, leksikaga bemalol hukmronlik qilishi lozim.
Ikkinchi muhim jihat – qofiyaning mazmun bilan uzviy bog’liqligi. Qofiya mazmunni kuchaytiruvchi vosita bo’lishi kerak, unga zid kelmasligi lozim. Masalan, qayg’uli mavzudagi she’rda juda quvnoq va yorqin qofiyalardan foydalanish she’rning umumiy kayfiyatiga zid kelishi mumkin.
Uchinchi jihat – qofiyaning takrorlanishida o’lchovni bilish. Qofiyaning haddan tashqari takrorlanishi she’rga monotonlik bag’ishlab, uni qiziqarsiz qilishi mumkin. Shuning uchun shoir qofiyalarning xilma-xilligiga, ularning tabiiy almashinuviga alohida e’tibor berishi kerak.
Zamonaviy she’riyatda qofiya
Zamonaviy o’zbek she’riyatida qofiyaga munosabat an’anaviy qarashlardan sezilarli darajada farq qiladi. Hozirgi davrda shoirlar qofiyadan ixtiyoriy ravishda foydalanish huquqiga ega.
Ba’zi zamonaviy shoirlar (masalan, Shukur Holmirzaev) an’anaviy qofiya qoidalarini ataylab buzib, erkin she’r uslubini afzal ko’rishadi. Bu esa ularga g’oya va obrazlarni yanada erkinroq ifodalash imkoniyatini beradi.
Biroq, ko’pgina zamonaviy shoirlar (masalan, Muhammad Yusuf, O’tkir Hoshimov) an’anaviy qofiyani yangicha talqin qilib, uni zamonaviy badiiy ifoda vositasiga aylantirmoqda. Ular qofiyani qat’iy qoidalar tizimi sifatida emas, balki ijodiy erkinlik vositasi sifatida ko’rishadi. Bu yondashuv natijasida qofiya nafaqat tovush uyg’unligi, balki g’oya, tuyg’u va obrazlarning badiiy uyg’unligiga ham xizmat qila boshlaydi.
Zamonaviy she’riyatda qofiyaning erkin qo‘llanishi, ayniqsa, yosh shoirlar orasida keng tarqalmoqda. Ular qofiyani shunchaki bezak emas, balki poetik nutqning mazmunli va chuqur ifoda vositasi sifatida ko‘rishadi.
Shu bois, zamonaviy qofiyalarning ko‘rinishi ham xilma-xil: so‘z o‘yini asosidagi qofiyalar, fonetik o‘xshashlikka qurilgan qofiyalar, hatto so‘z shakllarining ichki tovush ohangiga asoslangan qofiyalar paydo bo‘lmoqda.
Xulosa
Qofiya – she’riyatning nafis badiiy vositasi bo’lib, u asrlar davomida she’r san’atining ajralmas qismi bo’lib kelgan. Qofiyani o’zlashtirish har bir shoir uchun muhim bosqich hisoblanadi.
U she’rga nafaqat shakliy, balki mazmuniy jihatdan ham boylik bag’ishlaydi. Qofiyaning to’g’ri va mohirona qo’llanilishi she’rni haqiqiy badiiy asarga aylantiradi.