Vulgarizm qo‘pol, odobsiz yoki ijtimoiy jihatdan nomaqbul so‘zlar va iboralarni anglatsa, varvarizm chet tildan olingan so‘zlarning qo‘pol yoki noto‘g‘ri shaklda ishlatilishidir. Ushbu ikki tushuncha tilning madaniy va ijtimoiy o‘zaro ta‘sirini ko‘rsatadi, lekin ularning maqsadi va ishlatilishi turlicha.
Vulgarizm ko‘pincha his-tuyg‘ularni kuchli ifodalash uchun ishlatilsa, varvarizm tilning chet tillar bilan aloqasi natijasida yuzaga keladi. Ikkalasining farqlari ularning kelib chiqishi, qo‘llanilishi va ta‘sirida yaqqol ko‘rinadi.
Tilning nozik jihatlariga qiziqsangiz, ushbu farqlar nutqning ijtimoiy va madaniy rolini tushunishga yordam beradi. Vulgarizm va varvarizm tilning xilma-xilligini ochib beradi. Keling, ularning farqlarini chuqurroq o‘rganamiz.
Kelib chiqishidagi farqlar
Vulgarizm mahalliy tilda mavjud bo‘lgan qo‘pol yoki nomaqbul so‘zlar va iboralardan iborat. Ular odatda jamiyatning ijtimoiy normalariga zid keladi va his-tuyg‘ularni ifodalashda ishlatiladi. Masalan, o‘zbek tilida “ahmoq” yoki “yaramas” kabi so‘zlar vulgarizm sifatida qaralishi mumkin.
Varvarizm esa chet tildan olingan so‘zlarning o‘ziga xos shaklda ishlatilishidir. Ular boshqa tillardan kelib, mahalliy talaffuz yoki maʼnoga moslashadi. Masalan, “televizor” so‘zi rus tilidagi “televideniye”dan kelib chiqqan, lekin o‘zbek talaffuzida varvarizm sifatida ishlatiladi.
Vulgarizm mahalliy tilning ichki rivojlanishiga bog‘liq bo‘lsa, varvarizm tashqi taʼsirlar natijasida paydo bo‘ladi. Masalan, “og‘zingni yop” vulgarizmi o‘zbek tilida shakllangan, ammo “intirnet” (inglizcha “internet”dan) varvarizmi chet tildan olingan. Bu ularning kelib chiqishidagi asosiy farqdir.
Varvarizmlar tilning madaniy almashinuvini ko‘rsatsa, vulgarizmlar jamiyatning ichki axloqiy va ijtimoiy chegaralarini aks ettiradi. Masalan, arab tilidan olingan “kitob” so‘zi varvarizm sifatida boshlangan bo‘lsa, “so‘kmoq” vulgarizmi mahalliy nutqda shakllangan. Bu farq ularning manba xilma-xilligini ko‘rsatadi.
Maqsadi va ishlatilishidagi farqlar
Vulgarizm nutqda his-tuyg‘ularni, ayniqsa, g‘azab, hazil yoki norozilikni kuchli ifodalash uchun ishlatiladi. U ko‘pincha diqqatni jalb qilish yoki suhbatni jonlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Masalan, “ket ketavering” iborasi do‘stona suhbatda hazil sifatida ishlatilishi mumkin.
Varvarizm esa yangi tushunchalarni ifodalash yoki chet til so‘zlarini mahalliy nutqqa moslashtirish uchun ishlatiladi. Ular ko‘proq funksional maqsadga ega va madaniy yoki texnologik yangiliklarni aks ettiradi. Masalan, “selfi” (inglizcha “selfie”dan olingan) so‘zi zamonaviy nutqda keng tarqalgan.
Vulgarizmning ishlatilishi ko‘pincha ijtimoiy kontekstga bog‘liq. Masalan, “yomon” so‘zi do‘stlar orasida oddiy bo‘lsa, rasmiy muhitda vulgar sifatida qabul qilinadi. Varvarizm esa kontekstdan qatʼi nazar, chet til so‘zining moslashuvi sifatida qoladi, masalan, “laptop” so‘zi har qanday muhitda ishlatilishi mumkin.
Vulgarizm nutqni taʼsirli, lekin baʼzan nomaqbul qiladi, masalan, “bemaʼni gapirma” iborasi. Varvarizm esa nutqni zamonaviy va funksional qiladi, masalan, “chat” so‘zi onlayn muloqotni ifodalaydi. Bu farq ularning nutqdagi maqsadini aniq ko‘rsatadi.
Ijtimoiy qabul qilinishidagi farqlar
Vulgarizmlar ijtimoiy jihatdan ko‘pincha nomaqbul deb hisoblanadi. Ular rasmiy muhitda yoki madaniyatli suhbatlarda qo‘llanilmaydi, chunki ular qo‘pol yoki haqoratomuz sifatida qabul qilinadi. Masalan, “so‘kmoq” so‘zi rasmiy nutqda ishlatilsa, salbiy taassurot qoldiradi.
Varvarizmlar odatda ijtimoiy jihatdan neytral yoki qabul qilinadi, chunki ular tilning tabiiy rivojlanishining bir qismidir. Masalan, “kompyuter” yoki “telefon” kabi so‘zlar har qanday muhitda ishlatilishi mumkin. Ular qo‘pollik sifatida qabul qilinmaydi.
Vulgarizmning nomaqbulligi jamiyatning axloqiy normalariga bog‘liq. Masalan, “axmoq” so‘zi do‘stlar orasida hazil bo‘lsa, rasmiy yig‘ilishda haqorat sifatida talqin qilinadi. Varvarizm esa, masalan, “restoran” so‘zi, har qanday kontekstda neytral qoladi.
Vulgarizmlar baʼzan ijtimoiy chegaralarni sinash uchun ishlatiladi, masalan, yoshlar orasida “bemaʼni” so‘zi. Varvarizmlar esa madaniy almashinuvni taʼminlaydi, masalan, “kafe” so‘zi zamonaviy hayot tarzini aks ettiradi. Bu ularning ijtimoiy qabul qilinishidagi farqni ko‘rsatadi.
Adabiyotdagi o‘rnidagi farqlari
Vulgarizmlar adabiyotda qahramonlarning xarakterini yoki ijtimoiy holatini ochish uchun ishlatiladi. Ular realistik dialoglar yaratadi, lekin ehtiyotkorlik bilan qo‘llaniladi. Masalan, hikoyada “og‘zingni yop” iborasi qahramonning qo‘polligini ko‘rsatadi.
Varvarizmlar adabiyotda zamonaviy tushunchalarni ifodalash yoki madaniy taʼsirlarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Ular ko‘pincha texnologik yoki global mavzularni aks ettiradi. Masalan, “internet” so‘zi hikoyada zamonaviy hayotni tasvirlaydi.
Vulgarizmlar adabiyotda ko‘pincha salbiy his-tuyg‘ularni ifodalaydi, masalan, “yaramas” so‘zi qahramonning noroziligini ko‘rsatadi. Varvarizmlar esa neytral yoki ijobiy maʼnoda ishlatiladi, masalan, “televizor” so‘zi oddiy kundalik hayotni tasvirlaydi.
Vulgarizmlar bolalar adabiyotida deyarli ishlatilmaydi, chunki ular nomaqbul. Masalan, “so‘kinma” so‘zi bolalar hikoyalarida o‘rinli emas. Varvarizmlar esa, masalan, “kitob” so‘zi, har qanday adabiyotda ishlatilishi mumkin.
Xulosa
Vulgarizm va varvarizm tilning turli jabhalarini ifodalovchi tushunchalardir. Vulgarizm mahalliy tilda qo‘pol yoki nomaqbul so‘zlarni, varvarizm esa chet tildan olingan so‘zlarning moslashgan shakllarini anglatadi. Ularning kelib chiqishi, maqsadi, ijtimoiy qabul qilinishi va adabiyotdagi o‘rni turlicha.
Vulgarizmlar his-tuyg‘ularni kuchli ifodalasa, varvarizmlar yangi tushunchalarni mahalliy tilga olib kiradi. Vulgarizmlar ko‘pincha nomaqbul, varvarizmlar esa neytral yoki qabul qilinadi. Ikkalasining farqlari tilning ijtimoiy va madaniy dinamikasini ochib beradi.